आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब
आईस्क्रीम… नुसतं नाव घेतलं तरी किती गार वाटतं नाही!
अगदी रस्त्यावरचा मटका कुल्फीवाला, वडाच्या पानावर रंगीबेरंगी आणि विविध स्वादांच्या आईस्क्रीमची सरमिसळ मांडणारा आईस्क्रीमवाला भैया, लहान शहरात नाक्यानाक्यांवर उभी असणारी आईस्क्रीम पार्लर्स, ते पार बास्किन रॉबिन्स आणि जिलेटो इटालियानोसारखे मोठे भिडू – या सगळ्यांनीच या पदार्थाला आपापलं व्यक्तिमत्त्व दिलं असलं तरी आईस्क्रीमच्या खवय्यांनी या सर्वांना फार उदार आश्रय दिलाय तो मुख्य आईस्क्रीमची चव आणि टेक्श्चर यावरच्या प्रेमातून.
फ्रेंच लेखक व्होल्टेअरचं एक प्रसिद्ध वाक्य आहे- ‘Ice cream is exquisite. What a pity it isn’t illegal!’ आता हे वाक्य त्याचंच आहे असं अनेकजण मानतात, पण याची १००% खात्री नाही. ते काहीही असो, त्यामागचा अर्थ फार मनोरंजक आहे. आईस्क्रीम हा प्रकार छानच, पण ते खाणं समाजात निषिद्ध असतं तर अजून छान झालं असतं! पाहा ना, रुटीन गोष्टी तर माणूस करतोच. त्या करताना समाजाचे नैतिक बंधही शक्यतो पाळतो, पण काही गोष्टी चुपके चुपके म्हणा, बंड करून म्हणा किंवा रूढार्थाने समाजाचे नैतिक संकेत झुगारून म्हणा, करण्यातच मजा असते, एक वेगळंच थ्रिल असतं. या वरच्या वाक्यातही हेच सुचवलं आहे.
आईस्क्रीमचा आस्वाद असाच समाजाच्या रूढ चौकटी मोडून घेता आला असता तर काय बहार आली असती.
आईस्क्रीम ही खरंतर सुखाची परमावधी. लहानपणी कोनमधलं आईस्क्रीम वितळून त्याचा ‘मिल्कशेक’ व्हायच्या आत ते संपवण्याचा द्राविडी प्राणायाम अनेकांनी केलेला असणार. अगदी लहान मुलांपासून म्हाताऱ्या माणसांपर्यंत सगळ्यांचा हा आवडता पदार्थ. पण याचा इतिहासही तितकाच रंजक आहे.
आणि आईस्क्रीमचा इतिहास समजून घ्यायचा तर थोडं मागे जाऊन बर्फाची गोष्टही माहिती करून घ्यायला हवी. फ्रीज हे जरी आधुनिक युगाची भेट असली तरी बर्फ साठवण्याचं तंत्रज्ञान बरंच जुनं आहे. हे तंत्रज्ञान जन्माला आलं मध्यपूर्वेत आणि त्याचा विकास झाला मेसोपोटेमियामध्ये.
ही गोष्ट साधारण इसवी सन पूर्व २००० मधली. त्या काळी इराणी पद्धतीची बर्फघरं होती. यात जमिनीच्या खाली असलेल्या मोठमोठ्या इमारतींमध्ये पाणी गोठलेल्या अवस्थेत उन्हाळ्याच्या दिवसांमध्ये दीर्घकाळपर्यंत साठवलं जायचं. या इमारतींच्या भिंती जाड असायच्या आणि त्यांचं प्रवेशद्वार छोटंसं असायचं. या खोल्यांच्या विशिष्ट नरसाळ्यासारख्या आकारामुळे आणि त्या जमिनीत खोलवर असल्याने आतलं तापमान कायम राखलं जायचं आणि दरवर्षी वर बर्फ़ाचा नवीन थर तयार होत जायचा. त्यामुळे थर्मासप्रमाणे आतलं तापमान स्थिर असे. यात असलेला बर्फ मुख्यतः उंच पर्वत किंवा हिवाळ्यात गोठलेले तलाव यातून आणला जायचा.
आता ही आईस्क्रीमची रेसिपी आली कुठून?
तर युरोपमधल्या एका सुगरणीने स्वतःच्या हाताने लिहिलेल्या एका नोंदीतून. तिचं नाव होतं लेडी ऍन फॅनशॉ. राजा दुसरा चार्ल्स याचा स्पेनमधील राजदूत सर रिचर्ड याची ही पत्नी. तिच्या आईसी क्रीम या रेसिपीत तिने अंबरग्रिस आणि ऑरेंज फ्लॉवर वॉटर हे त्या काळी मौल्यवान आणि शाही समजले जाणारे घटक वापरले होते. यापैकी अंबरग्रिस हा मेणासारखा पदार्थ अत्तरं आणि परफ्युममध्ये वापरला जातो तर ऑरेंज फ्लॉवर वॉटर हा नावाप्रमाणेच संत्र्याच्या मोहोरापासून तयार केलेला सुगंधी द्रव इसेन्शियल ऑईल्समध्ये वापरतात.
पण ही रेसिपी सांगताना ती आईस्क्रीम तयार करण्यासाठी बाजूला वापरल्या जाणाऱ्या बर्फात मीठ मिसळायला सांगायचीच विसरली. बर्फात मीठ मिसळल्याने संयोगामुळे उष्णता शोषली जाऊन पाण्याचा गोठणबिंदू कमी होतो आणि मिश्रण दीर्घकाळपर्यंत गोठलेल्या घनरूप अवस्थेत राहते हे यामागचं कारण.
हा शोध लागण्याआधी बर्फ समोर यायचा तो अर्धवट गोठलेल्या पेयांच्या रूपात. इराणी सरबत उर्फ शरबत हे असंच एक सर्वपरिचित रूप. बर्फ़ाचे तुकडे, शुगर सिरप आणि संत्री किंवा लिंबू अशा फळांचा रस एकत्र घुसळून हे तयार होई. आईस्क्रीममध्ये सुरुवातीला वापरल्या जाणाऱ्या स्वादांवरही पौर्वात्य संस्कृतीचा प्रभाव होता, त्यात मुख्यतः गुलाबपाणी, संत्र्याच्या फुलांचा सुगंध आणि सुगंधी अशा सिट्रस फ्लेवर्सचं प्राबल्य होतं.
फ्रीजरच्या आधी आईस्क्रीम बनवण्यासाठी सॉर्बेटियर नावाचं काशाचं भांडं वापरलं जायचं. हे भांडं बर्फ आणि मीठ यांच्या मिश्रणात ठेवलं जायचं आणि आईस्क्रीमचं मिश्रण या भांड्यात ओतलं जाई. नंतर एका सपाट चमच्याच्या मदतीने ते ढवळलं जाई. हवं तसं आईस्क्रीम झटपट तयार होई. त्या काळात उपलब्ध असलेलं ते साधंसोपं पण प्रभावी तंत्र होतं.
अठरावं शतक आईस्क्रीमच्या दृष्टीने सुवर्णयुगच होतं. त्या काळात चॉकलेट, पिस्ता, पायनॅपल, जस्मिन, पाईन नट, पेअर, चेस्टनट अशा अनेक फ्लेवर्सची भर पडली. लंडनच्या फॅशनेबल आईस्क्रीम पार्लरमध्ये या स्वादांनी जादू केली. अमीर उमराव सरदार तसेच सामान्य अशा सर्वांनाच सेवा देणाऱ्या अनेक पार्लर्सचा उदय याच शतकात झाला.
चवीत एवढे प्रयोग केले गेले तरी आईस्क्रीम सर्व्ह करण्यात मात्र फार प्रगती झाली नव्हती. कोन अजून अस्तित्वात आले नव्हते आणि निरनिराळ्या आकाराच्या साच्यातलं आईस्क्रीम सर्व्ह केलं जायचं. हे साचेही काशाचे असत. त्यांच्या आकारात झिंगे, अननस, गुलाब असं वैविध्य होतं.
आईस्क्रीम बनवताना या साच्यात आधी अर्धवट गोठलेलं आईस्क्रीम मिश्रण ओतून नंतर तो मेणाने बंद केला जायचा आणि तीन तासांसाठी हा साचा बर्फ आणि मीठ यांच्या मिश्रणात ठेवला जाई. यात वापरलेले रंग नैसर्गिक असत.
त्या काळात आईस्क्रीमच्या काही रेसिपीजचं डॉक्युमेंटेशन केलेलं आहे. त्यात अगदी बारीकसारीक तपशील दिला आहे. अगदी उदाहरणच द्यायचं तर खूप जास्त प्रमाणात साखर घातली तर ते नीट घट्ट होणार नाही आणि साखर कमी पडली तर त्याचं टेक्श्चर हवं तसं होणार नाही.
मात्र आईस्क्रीमच्या वाढत्या लोकप्रियतेबरोबरच काही अनपेक्षित तोटेही झाले. गोड पदार्थांचं उत्पादन जसजसं वाढत गेलं तसतशी साखरेची मागणी आणि परिणामी आयातही वाढली. आफ्रिकन गुलामांच्या व्यापारानंतर साखरेच्या किमती काहीशा कमी झाल्यावर आईस्क्रीम समाजाच्या सर्व थरांना सहज परवडेल अशा दरांत मिळू लागलं. अर्थातच गुलामांचा व्यापार, त्यांना मिळणारी हीन दर्जाची वागणूक आणि एक उपभोग्य वस्तू म्हणून त्यांच्याकडे पाहण्याची समाजाची नजर हा या कालखंडातला काळाकुट्ट अध्याय आहे.
आईस्क्रीमचा इतिहास त्या काळच्या समाजावर आणि संस्कृतीवरही प्रकाश टाकतो. त्या काळी ते ग्राहकांना म्हणा वा पाहुण्यांना कसं दिलं जायचं यावर पुष्कळ संशोधन झालं आहे. नेपोलियनचं स्वतःचं असं एक छानसं भांडं ब्रिटिश म्युझियममध्ये जतन करून ठेवलेलं आहे. त्याला आईस पेल म्हणतात. एकोणिसाव्या शतकात फ्रान्समध्ये घडवलं गेलेलं हे पोर्सेलिनचं पात्र आईस्क्रीम सर्व्ह करण्यासाठी वापरलं जायचं.
दुसरं अजून एक पात्र व्हिक्टोरियन काळातलं, त्याला पेनी लिक असं नाव आहे. एक पेनी द्यायची की ग्लास आईस्क्रीमने भरून समोर पेश केला जायचा. थोडक्यात एका पेनीत चवीची चंगळ! मात्र हे ग्लास दिसायला उंच दिसले तरी प्रत्यक्षात त्याचा तळ बराच वर उचललेला असायचा. त्यामुळे मिळणारी आईस्क्रीमची क्वांटिटी फारच कमी असे. यातलं आईस्क्रीम खाताना ते चाटून खायची पद्धत होती.
चाटूनपुसून तो ग्लास साफ करायचा आणि परत द्यायचा अशी ही रीत. मात्र हे ग्लास नीट स्वच्छ न केले गेल्यामुळे त्या काळात कॉलरा, टीबी अशा रोगांच्या साथी पसरल्याचा आरोप झाला आणि लवकरच हे ग्लास इतिहासजमा झाले. त्यांची जागा कोनांनी घेतली जे आजही लोकप्रिय आहेत.
तर अशी आहे ही आईस्क्रीमची गोष्ट.. प्रांतांच्या, देशोदेशीच्या सीमा पार करून सगळ्या जगभर पोहोचलेला आणि नुसत्या उल्लेखानेच समोरच्याला अक्षरशः वितळवून टाकणाऱ्या या पदार्थात बरंच काही आहे. त्यात गोडवा आहे, पार्टीत डेझर्ट म्हणून मिरवण्याचा मान आहे, आणि छोट्याछोट्या आनंदाच्या क्षणांचं सेलिब्रेशनही आहे. भलेही त्याचं मूळ आमच्या इथलंच असा दावा कुणालाही करू देत, त्याचं कुळ सर्वत्र पसरलं आहे हे नक्की.
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब | Copyright © ThePostman.co.in | All Rights Reserved.