आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब
इंटरनेटवर दररोज शेकडो मीम्सचा पाऊस पडतो. मागच्या काही वर्षांत केरळमध्ये ओणम सण साजरा झाला तेव्हा क्राँग्रेस नेते शशी थरुर यांचा नारळ फोडतानाचा फोटो मीम्सद्वारे तुफान व्हायरल झाला. मीम्स म्हणजे काय तर एखादे छायाचित्र, व्हिडीओ किंवा कमीत कमी शब्दांमार्फत जास्तीत जास्त भावना इतरांपर्यंत पोहोचवणे. या प्रकाराला राजकीय, सांस्कृतिक मुल्यांची जोड दिल्यानंतर तो अधिक व्यापक बनतो. आज मोदींपासून ट्रम्प, जो बायडनपर्यंत आणि मांजरीपासून कुंग फूं पांडापर्यंत प्रत्येक व्यक्ती, प्राणी, वस्तू, स्थळ आदी गोष्टींवर मीम्स बनवले जातात.
‘मीम’ या शब्दाची उत्पत्ती झाली ती रिचर्ड डॉकिन्स नामक ब्रिटिश संशोधकाच्या एका पुस्तकातून. त्यांनी 1976 मध्ये एक पुस्तक लिहिलं होतं. ‘द सेल्फिश जीन’ नावाच्या या पुस्तकात हा शब्द पहिल्यांदा ‘Mimeme’ (ज्याचा अर्थ ग्रीक भाषेत ‘नक्कल केली जाते असा’) या अर्थाने वापरला गेला. नंतर तो Meme असा रुढ झाला आणि आज हाच ‘मीम’ इंटरनेटवर अक्षरश: धुमाकूळ घालतोय असं म्हणायला हरकत नाही.
जगभरात पसरलेले हे ‘मीम्स’ अमेरिकेतही वेगवेगळ्या कारणांसाठी वापरले गेले. या मीम्स, हॅशटॅगचा वापर, त्यामुळे होणारा प्रसार आणि त्यातून होणारे राजकीय बदल यामुळे अनेक गोष्टी बदलत होत्या. या बदलामागचं कारण जाणून घेण्यासाठी अमेरिकन सरकारने नामांकित इंडियाना युनिव्हर्सिटीला चक्क फेडरल ग्रांटचा १ मिलियन अमेरिकन डॉलरचा निधी देऊ केला होता.
२०११ साली नँशनल सायंस फाउंडेशनद्वारे फिल मेंक्झर या संशोधकासह इंडियाना युनिवर्सिटीच्या सेंटर फॉर कॉम्प्लेक्स नेटवर्क अँन्ड सिस्टम्स रिसर्चच्या एका टीमला देण्यात आलेला हा अनुदानाचा निधी ‘ट्रुथी’ नावाच्या प्रकल्पासाठी वापरण्यात आला. या परियोजनेच्या माध्यमातून संशोधकांनी मीम्सची उत्पत्ती, प्रसार आणि अंत यावरील संशोधनासह याच्या प्रसारामुळे इंटरनेटवर चुकीच्या माहितीच्या प्रवाहाला कशाप्रकारे गती मिळते यावरचा एक केस स्टडी तयार केला.
या माध्यमातून टीमला, एखादी घटना, गोष्ट किंवा बातमी कशाप्रकारे व्हायरल होते किंवा एखादी माहिती एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीपर्यंत कशाप्रकारे पोहोचते किंवा सोशल मिडीयावर हे मीम्स किंवा कल्पना व्यक्ति-परत्वे कसे जातात. तसेच इतर घटनांच्या तुलनेत मीम्सचा परिणाम हा किती काळ असतो याचे संशोधन करुन ते सादर करायचे होते.
ट्रुथी टीमने माहिती गोळा करत ट्विटरसह फेसबुकसारख्या सामाजिक संकेतस्थळांचा अभ्यास करून त्या वेळी व्हायरल होत असलेले मीम्स शोधले व त्यांना एकत्र केले. या प्रक्रियेला त्यांनी ‘गार्डन होज्’ हे नाव दिलं. (गार्डन होज म्हणजे बागेत पाणी देताना वापरतो तो छोटा पाईप किंवा नळी). गार्डन होज असलेल्या मीम्सचा वापर करून एखादं संदेश, बातमी किंवा व्हिडीओ मीम्सच्या माध्यमातून जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पोहोचवून त्याला प्रसिद्धीच्या झोतात आणले जात होते.
संशोधकांनी अशाप्रकारच्या गार्डन होजना संकलित करून अभ्यासाला सुरुवात केली. नंतर डेटा मायनिंग, सोशल नेटवर्क ॲनॅलिसिस आणि कॉम्प्लेक्स नेटवर्क मॉडेल्स टुल्सच्या संयोजनाचा वापर करून त्या ट्विट्सचे विश्लेषण केले. कोणते मीम्स हे सामान्य आहे तर कोणते मीम्स हे राजकीय वापरासाठी बनवून वापरले जात आहे याबाबत माहिती गोळा केली.
ट्रुथी सिस्टमद्वारे मीम्सच्या जीवनचक्राचे विश्लेषण करण्यासाठी उद्योन्मुख नमुने गोळा करून त्यांमागचे कारण स्पष्ट व्हावे या उद्देशाने प्रत्येक तासाला हजारो ट्विट्सचे विश्लेषण केले गेले. या प्रोजेक्टद्वारे ट्रुथी टीमला राजकीय चर्चेवरील मीम्स समजणे शक्य झाले. तसेच राजकीय चर्चा आणि त्याचा प्रचार जास्तीत जास्त व्हावा यासाठी मीम्सबरोबर हँशटँगचाही मोठ्या प्रमाणात वापर करण्यात आल्याचेही निदर्शनास आले.
एकच व्यक्ति एकापेक्षा जास्त खात्यांचा वापर करुन हँशटँश आणि मीम्सचा प्रसार करून राजकीय पक्षांचा प्रचार केला जात असल्याची बाबही या संशोधनादरम्यान स्पष्ट झाली. अशाप्रकारे एकाच व्यक्तीद्वारे एकापेक्षा जास्त खाते वापरुन प्रचार प्रसार करणे म्हणजे ट्विटर नियमावलीचे उल्लंघन करणे असले, तरीही याचा सर्रास वापर होत होता ही बाबही यातून उघड झाली.
यावरुनच दिसून येतं, की मनोरंजनाच्या दृष्टीने बनवले जाणारे हे मीम्स कित्येकांच्या जीवनात मोठा बदल घडवून आणण्यास कारणीभूत ठरले व ठरत आहेत. मीम्सच्या वेगळ्या शैलीमुळे एखादी घटना, प्रकरण, राजकीय घडामोडी यावर मोठा परिणाम होतो. लोकं मीम्सच्या माध्यमातून मोठ्या प्रमाणात व्यक्त होतात. त्यात मनोरंजनापासून तर एक सामाजिक संदेश देण्याइतपत ताकत आहे, ही गोष्ट टीमच्या लक्षात आली. ट्रुथी टीमने इंटरनेटवरील समाज कसा कार्य करतो व याबद्दल ट्विट्सची रचना व प्रसार काय सांगते हे शोधण्याव्यतिरिक्त, संबंधित संदेश वास्तविक लोकांकडून येत आहेत की संगणकाचा वापर करून काही इतर दुसऱ्या कामांसाठी करण्यात येत आहे का, याची पडताळणी केली. या प्रक्रियेला बॉट्स असे म्हणतात.
काही कंपन्या, उत्पादन, ब्रँड किंवा राजकीय पक्ष वा लोकं जनहिताचे ग्राउंडवेल तयार करण्यासाठी आणि अशाप्रकारे सार्वजनिक दृष्टीकोनास संभाव्य आकार देण्यासाठी ‘बॉट्स’चा वापर करतात. ही एक नियतकालिक आणि विवादास्पद पद्धत बनली आहे. विविध आधुनिक माध्यमे ही ज्ञानात भर टाकणारी आणि प्रोत्साहन देणारी तर आहेच पण सोबत ती खोटं पसरवण्यासाठीही तितकीच जबाबदार आहे, हेच या संशोधनातून स्पष्ट झाले.
अमेरिकन सरकार अशाप्रकारे मीम्सच्या संशोधनासाठी 1 मिलियन खर्च करत असल्याचे अनेकांना न पचणारे होते. मात्र, या संशोधनातून मीम्स, हँशटँगचा वापर करुन चुकीच्या आणि दिशाभूल करणाऱ्या गोष्टींच्या प्रसारामुळे परिस्थितीत कशाप्रकारे बदल घडून येतात हे ट्रुथी टीमने आपल्या संशोधनातून स्पष्ट केले. ट्रुथी वेबसाईटच्या माध्यमातून टीमने प्रकाशित केलेल्या डेटाद्वारे कोणीही इंटरनेटवर मोठ्या प्रमाणात पसरलेल्या मीम्स आणि हँशटँगचा वापराबाबतच आकलन करू शकतो.
मीम्स हे एक सोपे, कमीतकमी शब्दात जास्तीत जास्त प्रभाव पाडणारे, व्यक्तीला मानसिकरित्या गुंतवणारे माध्यम आहे. यापासून द्वेषयुक्त भाषण आणि विध्वंसक प्रचाराचा प्रसार होतो. त्यापासून संरक्षण किती महत्वाचे आहे, ते कसं करावं आणि आटोक्यात आणण्यासाठी कशाप्रकारे प्रयत्न करता येईल याबाबतच्या चर्चेला या संशोधनाच्या माध्यमातून एक प्रकारे सुरुवात झाली.
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब | Copyright © ThePostman.co.in | All Rights Reserved.
