आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब
दक्षिण भारतातील विजयनगर या प्राचीन राज्यतलं एक छोटसं गाव, हम्पी. जगाच्या नकाशावर ठळकपणे झळकतं ते भारताच्या इतिहासाचा संपन्न साक्षीदार म्हणून. वर्ल्ड हेरीटेजचा दर्जा मिळवलेलं हे सुंदर गाव एखाद्या चित्रकारानं तल्लीनतेनं चित्र रेखाटावं असं आहे.
मध्यकालीन हिंदू राजवटीतील विजयनगरची राजधानी असणारं तुंगभद्रा नदीकाठचं हम्पी आजही आपले अवशेष सांभाळून जगभरातील पर्यटकांना आकर्षित करत आहे. हे अवशेष बघूनच या गावाची त्या काळातली संपन्नता लक्षात येते. आज वर्ल्ड हेरीटेजचा दर्जा मिळालेलं हम्पी समृध्द परंपरेची साक्ष देणारं आहे.
या प्राचीन शहराचा उल्लेख रामायणातही आढळतो. इतिहासाकारांच्या मते पूर्वी हम्पीला ’किष्किंधा’ या नावानं ओळखलं जायचं.
१३ ते १६ शतका दरम्यान हम्पी विजयनगर साम्राज्याची राजधानी म्हणून ओळखलं जायचं. आजही भग्नावशेषातील हम्पीमधे अनेक मंदिरं आणि महाल आढळतात, याच कारणामुळेच हम्पी जगभरातल्या भटक्यांचं आवडतं शहर आहे. २०१४ च्या गुगलच्या आकडेवारीनुसार हम्पी हे गूगलवर सर्वात जास्त सर्च केलं गेलेलं कर्नाटकातील पर्यटनस्थळ आहे.
हम्पीच्या इतिहासात डोकावायचं तर अगदी पहिल्या शतकापर्यंत मागे जावं लागेल. याठिकाणी आढळलेल्या शिलालेखानुंसार सम्राट अशोक याच्या साम्राज्याचाही हम्पी हिस्सा होतं. कालांतर हिंदूंच सर्वात विशाल साम्राज्य म्हणून ज्याला ओळखलं जातं त्या विजयनगर साम्राज्याची राजधानी बनण्याचा मान या सुंदर शहराला मिळाला.
आज हम्पीत जी काही स्मारकं शिल्लक आहेत त्यातल्या बहुतेकांचं बांधकाम राजा कृष्णदेवराय यानं केलं आहे. सन १५०९ ते १५२९ या कालखंडात हम्पीवर कृष्णदेवराय यांची राजवट होती. याच कृष्ण्देवरायांच्या दरबारात तेनालीराम होता. या दोघांच्या चातुर्यकथा आजही आवडीनं वाचल्या, सांगितल्या जातात.
विजयनगरच्या वैभवशाली कालखंडात इटली, ईराण, पोर्तुगाल या ठिकाणाहून आलेल्या मुसाफ़िरांनी भेट देऊन या शहराचं भरभरून कौतुक केलं आहे. हे एक ऐश्वर्यप्रधान शहर असल्याचं त्यांनी नोंदवून ठेवलं.
हम्पीतल्या विरूपाक्ष मंदिराबाहेर चक्क उघड्यावरच हिर्यांची बाजारपेठ भरत असे आणि या बाजारात जगभरातून लोक हिरे खरेदीसाठी येत असत असे सांगितले जाते.
प्राचीन विजयनगर साम्राज्यात आजची कर्नाटक, महाराष्ट्र आणि आंध्रप्रदेश ही तीन राज्यं येत असत. त्या काळातली विजयनगरची लोकसंख्या होती ५ लाख. कृष्णदेवरायांनंतर १५६५ मधे झालेल्या तालीकोटा युद्धात या वैभवशाली नगरचा विध्वंस झाला. एका बाजूला विजयनगरी राज्य तर दुसर्या बाजूला मुस्लिम राज्यांचा संघ (बीदर, वीजापुर, गोलकूंड, अहमदनगर) असं हे युध्द झालं. या युद्धात मुस्लिम सेनेनं विजयनगरची प्रचंड नासधूस केली. मुघली आक्रमणात हिंदूस्थानातील अनेक मंदिरं, महाल यांना जमीनदोस्त करून प्राचीन हिंदू स्थापत्यशास्त्र नामशेष केलं गेलं त्याला विजयनगरही अपवाद नाही. या युद्धात विजयनगर साम्राज्याचा नाश झाला. या आक्रमकांनी अक्षरश: या शहराला आग लावून त्याची राख करून टाकली.
असं सांगतात की, युद्धानंतर सहा महिने या शहराची लूट चालूच राहिली. इथल्या भव्यदिव्य राजमहालाला जमिनदोस्त करण्यात आलं. त्याच्या सर्व खुणा मिटवल्या गेल्या.
आजही या महालाच्या अवशेषांच्या शोधात अनेक आर्किओलॉजिस्ट याठिकाणी येत असतात.
असं मानलं जातं की हा संपूर्ण महाल जमिनीत गाडला आहे आणि योग्य ते खोदकाम झालं तर आजही हा महाल जमिनीखालून वर काढता येईल. अबदुर्र्ज्जाक हा फ़ारसी पर्यटक १४४२-१४३ दरम्यान या ठिकाणी भ्रमंती करत आला होता. तो लिहितो की या साम्राज्यात इतकं सोनं आहे की राजमहालाचे खांबही सोन्यानं भरलेल्या खड्ड्यात रोवले आहेत. या राज्यात रहाणारा सामान्य माणुसही अंगाखांद्यावर सोन्याची आभुषणं मिरवतो.
डोमिंगोज पीजू हा एक पोर्तुगाली पर्यटक होता आणि त्यानं विजयनगरवर विस्तारानं लेख लिहिला आहे. तो लिहितो की, हम्पी हे जगातील सर्वात संपन्न असं राज्य आहे. या राज्यात अनेक जातीधर्माचे लोक रहातात कारण याठिकाणी विविध गोष्टींचा व्यापार मोठ्या प्रमाणात चालतो. या राजाकडे ऐश्वर्य तर आहेच पण बलशाली सेनाही आहे. सैन्यात मोठ्या प्रमाणात हत्ती आहेत कारण ते मुबलक प्रमाणात याठिकाणी मिळतात.
हम्पीला रामायण कालखंडात पम्पा किंवा किश्किंधा या नावानी ओळखलं जात असे. अकराव्या शतकात बांधल्या गेलेल्या हम्पी देवीच्या मंदिरामुळे शहराला हम्पी या नावानं ओळखलं जाऊ लागलं.
प्राचीन स्थापत्यशास्त्राचा उत्तम नमुना असलेलं हे शहर आजही अनेकांना चकीत करतं. तुंगभद्रेचं विशाल पात्र लाभलेल्या हम्पीमधे अनेक तलावही आहेत. काही निसर्गनिर्मित तर काही विजयनगरच्या राज्यकर्त्यांनी बांधलेले. यातून या राजांचं नगरनियोजनाचं कौशल्य दिसून येतं. या शहरातील पंधराव्या शतकात बांधले गेलेले जलसेतू, कॅनॉल हे त्या कालखंडातील जलप्रबंधन प्रणालीची झलक देतात.
आजचं हम्पी हे दोन विभागात उभं आहे. इथली मंदिरं तीर्थयात्रेकरूंचा जिव्हाळ्याचा भाग आहे तर, विजयनगर साम्राज्याचे पुरावे देणारा महालांचे भग्नावशेष असणारा पर्यटकांचा आवडता भाग यांचा समावेश आहे.
तुम्हाला जर का सगळं हम्पी बघायचं तर किमान तीन दिवस तरी द्यायलाच हवेत. डोंगर कपारी आणि हिरवाईत पसरलेल्या हम्पीत सोळाशेहून अधिक मंदिरं, महाल आणि प्राचीन इमारती आहेत. याठिकाणी असलेलं विरूपाक्ष मंदिर हे सातव्या शतकातलं बांधलेलं असून आजच्या घडीपर्यंत त्याठिकाणी एकही दिवसाचा खंड न पडता पूजा होते.
हम्पीच्या आजूबाजूला असणार्या ग्रॅनाईटच्या डोंगरांचा जगात अस्तित्वात असणार्या सर्वात जुन्या दगडांत समावेश होतो. अक्षरश: करोडो वर्षांपासून हे डोंगर इथे उभे आहेत मात्र इतकी वर्ष हवापाणी, वादळ वारा झेलत उभी राहिल्यानं कोणे एकेकाळी महाकाय पर्वत असणारे आता ते तुलनेनं आकारानं लहान डोंगर बनले आहेत. यापैकी अनेक डोंगर म्हणजे एकावर एक रचले असलेले दगड आहेत.
हिंदू पुराणकथांनुसार याठिकाणी सर्वात आधी वानर साम्राज्य होतं. आजही या पौराणिक जनतेचे वंशज मंदिरांवरून, डोंगर झाडांवरून धुमाकुळ घालत फ़िरत असतात. या परिसरात साधारण पाचशेहून अधिक मंदिरं आहेत. यापैकी विठ्ठल मंदिराची रचना फ़ार सुरेख आहे. द्रविड वास्तुकलेचा उत्तम नमुना म्हणून या देवळाकडे पाहिलं जातं.
भल्या मोठ्या दगडावर केलेलं नाजूक नक्षीकाम बघून त्या काळातल्या कारागीरांच्या कौशल्याचा अंदाज येतो. प्रचंड मोठ्या रथाचं रूप असणारं गरूड मंदिरही असाच एक पुरातन स्थापत्यशास्त्राचा नमुना आहे.
असं म्हणतात की हम्पीतल्या प्रत्येक दगडात कथा लपली आहे. एका मंदिरात संगीतमय खांब बघून ब्रिटिशांनाही आश्चर्य वाटलं होतं. खांबांच्या आत काही वाद्यं लपवलेली असावीत असा त्यांना संशय होता. हा संशय दूर करायचा म्हणून त्यांनी काही खांब तोडून खातरजमाही करून घेतली. आजही हे तोडलेले खांब तसेच उभे आहेत. मंदिर परिसरात कोणे एकेकाळी घोडे बाजार भरत असल्याचा पुरावा देणारे आडवे रॉड आजही आहेत. तसेच या ठिकाणच्या दगडांमधेही तसं कोरीव काम केलेलं आहे.
असं म्हणतात की हम्पी हे रोमपेक्षाही समृध्द शहर होतं. याठिकाणी जे भग्नावशेष आहेत त्यावरून हे अगदी सिध्द होतं की भरभराटीच्या काळात याठिकाणी कलाकारांकडून वास्तुकला, चित्रकला, मूर्तीकला यांची एक शैली विकसीत करण्यात आली होती. अनेक सुंदर मंदिरांनी हे शहर व्यापलेलं आहे म्हणूनच याला मंदिरांचं शहर या नावानंही ओळखलं जातं.
भारताचा वैभवशाली इतिहास सांगणाऱ्या या शहराला एकदा तरी भेट द्यावीच!
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा : फेसबुक , युट्युब | Copyright © ThePostman.co.in | All Rights Reserved.