आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा :फेसबुक ,युट्युब
कलकत्त्याच्या गजबजलेल्या रास बिहारी रस्त्यावर हिमेन आणि कंपनी नावाचे भारतीय वाद्यांचे एक छोटेखानी दुकान आहे, जे प्रथम दर्शनी लक्षातसुद्धा येत नाही. परंतु, या दुकानाला ७ दशकांची एक समृद्ध ऐतिहासिक परंपरा आहे. वृद्धत्वाकडे झुकत चाललेली व्यक्ती जशी वरून थकलेली दिसते पण आतून समृद्ध असते तसेच काहीसे या दुकानाचे आहे.
दुकानाच्या दर्शनी बाजूची पडझड झाली असली तरी दुकानाच्या आत शिरताच तुम्हाला एका समृद्ध वारस्याचा आणि खजिन्याचा शोध लागतो. या दुकानात सितार, गिटार, हार्मोनियम, व्हायोलिन अशी अनेक वाद्ये पाहायला मिळतील. कधीकाळी संगीतातील दिग्गज व्यक्तींनी या दुकानातूनच त्यांना हव्या असलेल्या वाद्यांची खरेदी केलेली आहे.
दुकानाच्या मागच्या भिंतींवर लावलेल्या फोटोंवरून दुकानाची एकेकाळीची समृद्धी आणि संगीत वाद्यांचा खजिना चटकन लक्षात येतो. जॉर्ज हॅरीसन, यहुदी मनुहिन आणि आयन अँडरसनसारख्या विदेशी संगीत कलाकारांनी देखील कधीकाळी येथूनच त्यांना हवी असणारी वाद्ये बनवून घेतली होती.
पंडित रवी शंकर आणि अनुष्का शंकरसारखे दिग्गज कलाकार नेहमीचे इथले ग्राहक होते.
छताला लटकवलेले सितार आणि व्हायोलीन, हार्मोनियम असे वाद्यांनी गजबजलेले कपाट, शेजारच्या भिंतीवर सजवलेले गिटार, सरोद आणि त्याच रेषेत अगदी शेवटी हातात एखादी सुंदर सितार घेऊन त्यावर काम करणारे रतन कुमार सेन.
हे दृश्य तुम्हाला संमोहित करते.
भीमसेन जोशी, नुसरत फतेह आली खान, संध्या मुखोपाध्याय, परवीन सुलताना यासारखे दिग्गज कलाकार कधीकाळी या दुकानाला वारंवार भेट देत. इथल्या दुकानात तयार झालेल्या वाद्यांची कसून तपासणी करूनच त्यांची खरेदी करत. हिमेनची ख्याती फक्त भारतापुरतीच मर्यादित नव्हती तर सातासमुद्रापार पोहोचली होती. म्हणूनच बीटल्स ग्रुपचे जानेमाने संगीत कलाकार देखील या दुकानातूनच त्यांना लागणाऱ्या संगीत साहित्याची खरेदी करत असत.
कलकत्त्यातील सेन कुटुंबाची दुसरी पिढी या व्यवसायात आहे. संगीताचे आणि त्यांच्या दुकानाचेही गतकालीन वैभव लयास गेले असले तरी हे कुटुंब फक्त उदरनिर्वाह म्हणून किंवा व्यवसाय म्हणून नव्हे तर आपली आवड आणि छंद म्हणून अजूनही वाद्यनिर्मितीचा हा वारसा जपत आहेत. इथून पुढेही हा वारसा जपण्याचा त्यांचा निर्धार आहे.
इथे मिळणारे प्रत्येक वाद्य हे हाताने बनवलेले असते. इथल्या वाद्यांना एक वर्षाची गॅरंटी दिली जात असली तरी ही वाद्ये वर्षानुवर्षे टिकतात.
इथे सितार बनवण्यासाठी लागणारे लाकूड हे खास आसाममधून मागवण्यात येते तर, सरोद बनवण्यासाठी लागणारे कोकराचे कातडे कालीमातेच्या मंदिरातून मागवले जाते. सध्या अनेक ठिकाणी कोकरांचा बळी देण्याची प्रथा बंद केल्याने कोकराच्या कातड्यासाठी अव्वाच्यासव्वा किंमत मोजावी लागते. एक सरोद किंवा हार्मोनियम बनवण्यासाठी साधारण एक महिन्याचा कालावधी लागतो.
“याकडे आम्ही एक व्यवसाय म्हणून पाहत नाही तर आमच्यातील कलेचा अविष्कार म्हणून पाहतो,” असे रतन म्हणतात. “पैसा तर महत्वाचा आहेच पण, वाद्यांचा दर्जा राखणे त्याहून जास्त महत्वाचे आहे. आमचे वडील हिमेन चंद्र सेन नेहमी म्हणायचे की, कोणतेही वाद्य सहजरीत्या कसे हाताळावे हे कळत नाही तोपर्यंत तुम्ही ते वाद्य निगुतीने बनवण्याची कला आत्मसात करू शकणार नाही.”
संगीत आणि संगीतकार हे दोन घटक तंतोतंत जुळल्याशिवाय संगीत पूर्ण होत नाही, असेही ते म्हणत. वाद्याशिवाय संगीतकार आणि संगीतकाराशिवाय वाद्य दोन्हीही अपूर्णच आहेत. म्हणूनच चांगला संगीतकार आणि चांगले वाद्य यांची जोडी जमली पाहिजे.
“आमच्याकडील सर्व वाद्ये हातांनीच बनवली जातात त्यामुळे ती वर्षानुवर्षे टिकतात. आमच्यासाठी हा व्यवसाय नाही तर वारसा हक्काने मिळालेली एक कला आहे आणि ही कला आम्ही पुढच्या पिढीकडेही हस्तांतरित करू. याचा आम्हाला पूर्ण अभिमान आहे.”
हिमेन सेन यांच्या हाताखालीच रतन आणि तपन यांनी ही कला आत्मसात केली. त्यांच्या मृत्यूपश्चात आज दोघेही भाऊ वडिलांचा हा व्यवसाय सांभाळत आहेत. हिमेन वयाच्या दहाव्या वर्षापासून सितार वाजवत होते. वयाच्या १७व्या वर्षी ते कोमिला (सध्या बांगलादेश) येथून कलकत्त्यात सितार शिकण्यासाठी आले. उस्ताद अलाउद्दीन खान यांच्याकडे त्यांनी सितारची तालीम घेतली.
एकदा सितार वाजवता वाजवता हिमेन यांचे सितारची तार तुटली. अलाउद्दीन खान यांनी त्यांना स्वतःची सितार दुरुस्त करायला लावली. सितार दुरुस्त करण्यातील त्यांचे कसब पाहून खान साहेबांनी स्वतःकडील सगळ्या वाद्यांची डागडुजी करण्याची जबाबदारी हिमेन यांच्यावरच सोपवली. फक्त खान साहेबच नाही तर त्याच्या मैहर बँडमधील सगळ्याच वादकांची वाद्ये दुरुस्त करण्याची जबाबदारीही हिमेन यांनाच देण्यात आली.
नंतर १९४७मध्ये भारताला ब्रिटीशांपासून स्वातंत्र्य मिळाले तेंव्हा हिमेन यांनी कलकत्ता येथे वाद्य दुरुस्तीचे हे छोटेसे दुकान उभारले. भारतातील अनेक दिग्गज कलाकारांनी आपली वाद्ये इथून बनवून नेली आहेत. वाद्यांच्या दुरुस्तीचे कामसुद्धा ते हिमेनकडूनच करवून घेत असत.
या व्यवसायामुळे अनेक कलाकारांशी हिमेनची मैत्री झाली. पंडित रवी शंकर यांपैकीच एक. पंडितजी आपली वाद्ये नेहमी हिमेन यांच्याकडूनच बनवून नेत पण, याबदल्यात हिमेनजी कधीही त्यांच्याकडून मोबदला घेत नसत. त्यांचा कलेची आणि कष्टाची दाद म्हणून पंडित रविजी आपल्या गाण्यांच्या रेकॉर्डींग्ज पाठवत असत. त्यांच्यातील हे सख्य कायम टिकून राहिले.
बीटल्स ग्रुपचे चारही वादक हिमेनजींकडूनच वाद्ये बनवून घेत. जॉर्ज हॅरीसन हे पंडित रविजींकडे भारतात संगीत शिकायला येत. त्यांनी रतनजींकडून सितार नेले होते. रतनजींनी देखील हॅरीसन यांच्याकडून सितारचे पैसे घेतले नाहीत. हॅरीसन यांनी त्याची जाणीव ठेवत त्यांच्यासाठी जर्मनहून एक मोठा लाकडी टेपरेकॉर्डर पाठवला होता.
कित्येक कलाकारांनी त्यांच्याशी आजही असाच सौहार्द जपला आहे. आज वडील जिवंत असते तर त्यांना या सौहार्दाच्या कथा अभिमानाने सांगता आल्या असत्या. पण, आज हे सगळे वैभव आणि त्यांचा वारसा त्यांच्याप्रमाणेच पुढे सांभाळला जातोय हे पाहायला ते हयात नाहीत याचीच खंत रतनजींना नेहमी सलत असते.
हा वसा आणि वारसा पुढच्या पिढ्यांनीही असाच जपावा इतकीच त्यांची इच्छा आहे.
आमचे इतर लेख वाचण्यासाठी आणि व्हिडीओ पाहण्यासाठी क्लिक करा :फेसबुक ,युट्युब | Copyright ©ThePostman.co.in | All Rights Reserved.